O profesor tutor de UNED Ourense Julio Prada dirixe o libro "Galicia en Transición"

22 de junio de 2020

Considera que esta comunidade autónoma presenta un panorama todavía "con numerosas lagoas e baleiros que é preciso ir recheando para responder a algunhas das preguntas esenciais que ten abertas a historiografía"

OURENSE, (22 de xuño de 2020). O profesor titor de UNED Ourense e profesor titular na Universidade de Vigo, Julio Prada Rodríguez, dirixe o libro Galicia en transición, que editou Silex Universidade. Nel sostén que esa etapa da vida de España e as súas xentes necesita aínda máis estudos en Galicia,. Analiza a evolución dos estudos sobre a transición española desde as primeiras achegas dos contemporáneos ata as correntes historiográficas actuais.“Tras unha primeira etapa dominada polos enfoques sociolóxicos e politológicos, as primeiras aproximacións procedentes da nova historia política puxeron en evidencia a necesidade de introducir á sociedade na explicación dun proceso ata entón dominado pola idea de deseño de laboratorio”, manifesta o investigador, engadindo que os anos noventa permitiron superar as visións máis simplistas “que atribuían todo o protagonismo ás elites ou, á inversa, sobrevaloraban a importancia dos movementos de oposición prescindindo case por completo do estudo daquelas ou atribuíndo o resultado da transición ao exclusivo empuxe das forzas progresistas”. Coa chegada do novo milenio, a multiplicación de grupos de investigación centrados na historia do tempo presente e a aparición dun bo número de revistas especializadas deron reactivaron estes estudos caracterizados hoxe por unha gran diversidade de enfoques e temáticas.

Os enfoques aurorales: socioloxía e ciencia política

Sinala Julio Prada que o proceso de transición á democracia foi unha das cuestións que máis interese espertou na historiografía española das últimas décadas. Atraeu de forma coetánea á súa rápida sucesión, a atención de investigadores, especialmente politólogos, sociólogos e especialistas procedentes de campos como a Economía ou o Dereito Constitucional quen, desde formulacións diversas, converteron á transición española en obxecto de estudo preferente. Así iniciaron unha liña de traballo que aínda hoxe “goza dun certo percorrido”, indica Prada.

Naqueles traballos interesaban tres grandes ámbitos de estudo. “En primeiro lugar, o exame das diversas eleccións, tanto desde o punto de vista do sistema electoral como da análise das diferentes variables que interviñeron nos seus resultados. En segundo lugar, os diferentes enfoques con que se abordou o estudo dos grandes partidos políticos e os seus dirixentes, cun claro predominio das perspectivas de tipo vertical, moi centradas nas estratexias dos principais líderes e menos na explicación dos procesos de implantación nos distintos ámbitos territoriais”. Por último, menciona Julio Prada os estudos de tipo sociolóxico, “onde sobresaían un bo número de investigacións destinadas a poñer en valor o papel desempeñado polas transformacións socioeconómicas dos anos sesenta como elemento nuclear para a estabilización do proceso e a propensión ao consenso e ao rexeitamento das posicións extremas. Os procesos de cambio político en Portugal, Grecia e España, a posterior crise das ditaduras latinoamericanas e dalgúns países do Asia Oriental e a caída das democracias populares do Leste de Europa favoreceron a proliferación das análises centradas na procura de modelos interpretativos globais que ofrecesen unha explicación satisfactoria aos procesos de cambio político abertos en diferentes rexións do globo, ocupando o caso español un lugar privilexiado polo seu suposto carácter `modélico’”, sinala o autor.

“A conxunción dos grandes cambios estruturais de España nos anos sesenta do pasado século xx e a estrutura de oportunidades políticas que se lle presentaba a determinadas figuras que apostaron polo aperturismo ou o reformismo sería, por conseguinte, a verdadeira clave de bóveda do éxito no proceso de transición á democracia”. De acordo con esta interpretación, na recta final do franquismo, “a parte máis consciente da clase política do réxime, cara a inevitable deterioración física do ditador, conxurouse para propiciar un cambio político que permitise instaurar de forma pacífica a democracia a través dun deseño trabajosamente esbozado no que o pobo, na súa maioría desmovilizado e instalado no conformismo, carecería de toda relevancia. En consecuencia, as manifestacións de disidencia, a articulación da protesta organizada, o conflito social e, xa non digamos, o papel dos cidadáns correntes, ou, simplemente, non era tomado en consideración ou, como moito, prestábaselle unha escasa atención na medida en que non desempeñaría ningún rol relevante nos acordos entre as elites procedentes da ditadura e as chamadas para protagonizar o cambio político. Se seica, a acción colectiva protagonizada por obreiros, por estudantes, por amas de casa, por campesiños ou por asociacións culturais e veciñais, tería unha influencia menor e en absoluto transcendente á hora de orientar determinadas decisións de aquelas”. Esta visión do cambio político “como resultante dunha operación de laboratorio coidadosamente deseñada por un reducido grupo de personalidades dotadas dunha preclara visión de futuro, dunha habilidade contrastada e dun elevado espírito de sacrificio e predisposición ao pacto e á cesión, viuse reforzada polo enorme conxunto de memorias, biografías e autobiografías que nos legaron unha pléyade de protagonistas de diferente nivel xa desde os primeiros momentos da consolidación democrática e ata finais dos anos noventa”, manifesta Prada.

Nestas primeiras obras detéctase unha tendencia común dos autores de tratar de realzar a súa preeminencia en determinados feitos “considerados máis ou menos transcendentales para o devir político, de modo que reportan ao lector a inequívoca sensación dunha especie de competencia por ocupar un lugar preeminente entre os actores responsables da instauración das liberdades en España”. Igualmente apréciase, segundo relata Prada, que a maioría dos protagonistas “do cambio tiveron importantes responsabilidades políticas e/ou de xestión durante o réxime franquista e da imposibilidade de negar o evidente –que o tránsito entre unha e outra situación produciuse ‘da lei á lei’–, a súa liña discursiva traslada a imaxe da existencia dun corte brusco, radical entre ambas, de modo semellante ao que ocorrera tras a guerra civil. Se desta última emerxería unha nova lexitimidade que rompía con todo o anterior, tamén a recuperación das liberdades, simbolizada na aprobación da Constitución, materialización do presunto consenso entre vencedores e vencidos, marcaría un novo “ano cero” a partir do que se construirían os novos elementos referenciales da memoria política dos españois”.

Outra constante nestes relatos é o seu carácter marcadamente xustificativo, pois “máis que optar por unha análise crítica e razoada das distintas opcións abertas, prefírese subliñar o oportuno e acertado das decisións nas que interviñeron, “aínda que non é menos certo que os matices, polo menos no que ao recoñecemento da diversidade de posibilidades abertas, comezan a abrirse camiño entre o que ata hai pouco fora un relato case monocorde”, subliña o doutor Julio Prada.

As primeiras achegas historiográficas

No caso español, a crítica a estas formulacións, “veu acompañada dun primeiro intento de renovación da historia política. Nos traballos pioneiros de J. P. Fusi e R. Carr ou de P. Preston xa se esbozaba a pretensión de introducir á sociedade na explicación dun proceso que, fronte á idea de deseño de laboratorio entón imperante, non estaría exento de tensións e de incertezas, incluído o papel das loitas sindicais dentro do movemento obreiro ou o da oposición política democrática e, desde logo, os enfrontamentos internos entre as elites políticas do réxime e a propia conflitividade social”. Mesmo no ámbito do hispanismo anglosaxón, aínda que se continuaba destacando a premisa de de atribuír un protagonismo esencial aos cambios económicos dos anos sesenta, “xa se expuña que a relación de causa e efecto entre estas e a transición era máis complexa do que se estaba expondo noutros ámbitos”, observa Julio Prada.

De forma paralela, os primeiros traballos sobre a oposición ao franquismo xa permitían intuír os diversos enfoques sobre os que desde principios da década dos oitenta viraría esta cuestión: por unha banda, os que poñían o foco sobre a disidencia de índole política e por outro os que esbozaban o papel da protesta organizada de determinados sectores sociais.“Como sinalaban F. Cobo e T. Mª Ortega, esta multiplicación de traballos focalizados na análise da oposición política e a conflitividade sociolaboral trouxo consigo a prevalencia de interpretacións parciais ou en exceso deterministas ao centrarse no estudo daqueles territorios nos que o grao de desenvolvemento económico e industrial favorecía a beligerancia social —privilexiando con iso a loita protagonizada pola clase obreira organizada— e a articulación política do descontento”, manifesta o profesor ourensán. Desde o punto de vista historiográfico, os anos noventa “permitiron superar as visións máis simplistas que atribuían todo o protagonismo ás elites –o que en absoluto significou que reputados historiadores non continuasen enxalzando a súa preeminencia, en particular a de Juan Carlos I e a de Adolfo Suárez– ou, á inversa, sobrevaloraban a importancia dos movementos de oposición prescindindo case por completo do estudo daquelas ou atribuíndo o resultado da transición ao exclusivo empuxe das forzas progresistas. Tamén puido darse en gran parte por superada a denominada fase resistencialista, marcada polo polémica “franquismo vs. oposición”, á vez que se asistía ao desprazamento das meras crónicas e narrativas dos principais acontecementos e a análise política e electoral por estudos académicos máis profundos”.

A tendenza maioritaria pasou a ser a de “atribuír un protagonismo crecente á sociedade civil nos anos do tardofranquismo e a transición, aínda que carecese da articulación e da forza suficiente para forzar por si mesma a caída da ditadura. As novas propostas para o enfoque dos movementos sociais tamén abrirían o camiño para unha reinterpretación do papel destes na crise do franquismo, que non tardaría, ademais, en aplicarse no ámbito local e no estudo da significación dos movementos culturais ou veciñais. Aínda así, botábanse en falta estudos ideolóxico-culturais de conxunto, apenas se logrou profundar en aspectos socio-territoriais e continuaban sendo escasos os traballos que abordaban a relación entre poderes sociais, elites políticas e Estado, a pesar do rol esencial que desempeñaran entre os últimos anos da ditadura e o triunfo electoral do PSOE”, sinala Julio Prada.

Desde o punto de vista metodolóxico, os debates desenvolvidos deixaron claro que o estudo da transición había que abordalo como un proceso histórico complexo, desde diferentes enfoques e propostas, “o que non tardaría en traducirse nunha considerable diversificación temática. Entre a perspectiva politológica, a política exterior ou a análise internacional comparada comezaron a facerse un oco as transformacións económicas, a reconversión industrial, o papel da prensa ou a acción sindical. E outro tanto cabería dicir dun primeiro esbozo da análise do proceso de transición desde a periferia, que non tardaría en despegar paralelo á consolidación de diferentes asociacións, seminarios e grupos de investigación de cuxa actividade e das reunións periódicas organizadas sairían enseguida moitas das propostas renovadoras neste ámbito”. “Á actividade destes grupos habería que sumar todo un conxunto de investigadores que ao longo da súa traxectoria dedicaron un bo número de páxinas a reflexionar sobre unha etapa histórica sobre a cal, quizais, anticipouse a existencia dun maioritario consenso demasiado pronto. De feito, os debates académicos coincidindo cos vinte e cinco anos da morte do ditador, como o que sostiveron Javier Tusell e Josep Fontana acerca dos límites da imaxe oficial da transición como un proceso modélico fronte a unha realidade moito máis convulsa e menos pacífica do que era frecuente soster, como apuntaba o segundo, ou a discusión sobre o papel do recordo da guerra civil no propio deseño político da transición anticipaban un dos elementos estrela do futuro debate –o do “déficit de duelo e reparación”– e con iso preparaban o camiño para o profundo proceso de revisión que afectaría a numerosos aspectos da mesma nos vindieros anos”. Os estudos sobre a Transición no século XXI Seguindo a D. Ruiz, os traballos sobre a transición española podíanse agrupar en catro categorías que gozaron de gran continuidade ata os nosos días. En primeiro lugar, o estructuralismo economicista, que englobaría os traballos centrados na modernización dos anos sesenta, cuxo fío argumental viraría ao redor da idea de que os cambios económicos e sociais asociados a esta conducirían inexorablemente cara ao cambio político. A continuación, estarían os autores que priorizaban a análise do “equilibrio” entre as diversas forzas ou sectores políticos, de cuxa resultante derivaría a imposición dun cambio desde arriba impulsado polos sectores reformistas do réxime fronte ás teses rupturistas que defendía a oposición democrática. Sinala Prada como tamén se poderá comprobar “a operación coidadosamente planeada e realizada desde o propio armazón institucional do réxime para implantar a democracia consagrada na Constitución de 1978 á marxe da sociedade e coma se a súa única preocupación desde outrora fose esta sen ter en conta a posibilidade de asegurar a continuidade dun bo número de estruturas herdadas do réxime introducindo os menos cambios posibles”.

En terceiro lugar, os estudos interesados no transfondo social do proceso de cambio, que resaltaban a conflitividade de clases e os intereses contrapostos dos grupos de poder en especial durante o quinquenio que discorre entre o asasinato de Carrero Blanco e a aprobación da Constitución, e que darían lugar á denominada “interpretación xenética- materialista”.

Desde entón, unha parte dos esforzos investigadores ha estado centrada en explicar o papel dos movementos sociais antifranquistas na crise da ditadura e na súa influencia sobre o proceso de transición, ampliando ademais o seu obxecto de estudo para dar cabida a outros protagonistas diferentes da clase obreira. Finalmente, as investigacións que enmarcan a transición á democracia no contexto da Guerra Fría e as relacións internacionais, nas que adoita dominar a imaxe dun proceso férreamente controlado, cando non determinado polas grandes potencias occidentais, en particular os Estados Unidos e Alemaña Occidental. Na actualidade, aínda que as referencias á natureza última do pacto que fixo posible a transición continúan sendo inevitables, parece existir un certo consenso que, con máis ou menos matices, acepta a idea de que se tratou dun proceso que distaba tanto de representar o auxe da loita de masas ou da ofensiva popular como quixo interpretar un sector da esquerda, como dun mero pasteleo ou intercambio de opcións entre elites políticas e económicas no medio da pasividade da poboación como pretenderon facer ver certas posicións ligadas á dereita sociolóxica e política. As análises historiográficas máis recentes cuestionan “un bo número de aspectos que hai dúas décadas dábanse por sentados ou, polo menos, existía sobre eles un acordo maioritario. Comezando, en primeiro lugar, polo seu carácter modélico no sentido de lograr culminar nun curto período de tempo o tránsito entre un réxime ditatorial a unha democracia homologable ás máis avanzadas da nosa contorna, todo iso visibilizado no desenvolvemento económico, social e cultural sen precedentes na nosa historia contemporánea e simbolizado na nosa incorporación á actual Unión Europea. Xa desde principios dos anos noventa esta visión edulcorada e compracente foi paulatinamente cuestionada, poñendo en dúbida, primeiro, o seu suposto carácter modélico e, máis adiante, denunciando abertamente o que deu en chamarse ‘o mito da transición’, ao que tampouco foi alleo o clima de enfrontamento político vivido durante os últimos anos do goberno socialista”, sostén Julio Prada. Así se puxo o acento no seu carácter formal “e no feito de servir para consolidar un marco de regulación dunha estrutura de poder periférica, con ribetes de autoritarismo e que, ao cabo, viuse truncada. A propensión ao pacto e a negociación entre os principais actores, considerada anteriormente como unha das claves principais do éxito final do proceso, pasou a ser criticada por considerala principal responsable da desmobilización civil e do afastamento cidadán das institucións, así como da pervivenza de numerosos elementos de orde cultural e social herdados do réxime anterior”. Así, fronte ao discurso oficial, cargado de tópicos e de referentes míticos ensalzando as bondades do consenso e o pacto, “a responsabilidade do pobo e a amplitude de miras e sentido de Estado das elites políticas, os resultados, medidos en termos de calidade democrática, serían máis ben escasos polo menos en función das expectativas abertas”. A irrupción con forza da chamada memoria histórica tamén se reflectiu neste debate dado que a preocupación polo pasado converteuse nun elemento central e omnipresente da actualidade política. “A versión oficial da ‘reconciliación nacional’ e a de quen sostivo que a renuncia ao castigo dos responsables dos crimes perpetrados durante o franquismo sería unha das concesións forzadas da oposición encubrían, a xuízo de autores como B. Adré- Bazzana, unha alianza táctica entre ao prezo da liquidación das responsabilidades do pasado. En consecuencia, a aceptación de que garantir a impunidade sobre o pasado da outra parte constituía o único camiño para integrarse no xogo político habería representado a primeira derrota ética das forzas democráticas e o gran triunfo moral da clase política procedente do franquismo: conseguir, en palabras de G. Morán, ‘a amnistía sobre o seu pasado a cambio de facilitar a incorporación da oposición á vida política real’, no que constituíu un primeiro intento de construír, sequera a nivel ensayístico, unha visión alternativa ás compracentes visións oficiais. E con iso, o famoso consenso, sacralizado durante anos como o gran logro da clase política da transición que viña poñer fin á tradición cainita que presidira a nosa historia, deveu nun vergonzante pacto de silencio sobre os aspectos máis comprometidos do, entón, pasado máis recente, a maioría das veces interpretado en clave de memoria individual”, indica o profesor Prada.

A persistencia de illas de autoritarismo en sectores crave da vida política española –Forzas Armadas, Policía e Xudicatura en particular– e o déficit democrático existente a nivel social durante o proceso de consolidación democrática parece incuestionable. Considera o autor que as presuntas carencias actuais e pasadas son produto de múltiples e complexos factores que teñen a súa raíz tanto en etapas precedentes como no noso máis inmediato presente, en particular as decisións tomadas polos diferentes gobernos que se sucederon durante e despois da consolidación democrática. “Non hai máis que ver o ocorrido tras o estalido da crise económica de 2008 e as súas consecuencias sobre o comportamento político da cidadanía, o cuestionamiento da clase política que se había vindo sucedendo no poder por cooptación desde a recuperación das liberdades e a crise de lexitimidade do sistema herdado da transición á democracia, visualizada de maneira singular nos tres meses que van desde a morte de Suárez, en marzo de 2014, á abdicación de Juan Carlos I, os dous referentes principais do cambio político.

Cada vez faise máis necesario propoñer enfoques diversos que permitan pensar a transición como proceso e como obxecto de coñecemento histórico, afastándonos tanto das formulacións iniciais dun proceso planificado e dirixido por un reducido grupo de personalidades como de ucronías carentes dun soporte metodolóxico consistente. Propón Prada que “a necesidade de elaborar explicacións complexas nas que se resalte o protagonismo da acción colectiva de diferentes sectores, da sociedade civil e dos cidadáns correntes é incuestionable. Sen a emerxencia dunha cultura cívica democrática non é posible entender a acelerada descomposición do armazón institucional franquista nin as dimensións dun cambio que en ningún caso pode ser cualificado de operación puramente cosmética. Pero o que tamén resulta innegable é que certas elites políticas, económicas, sociais, culturais e relixiosas desempeñaron un papel determinante que non pode minusvalorarse como consecuencia dos clásicos efectos pendulares aos que tampouco foi allea a historiografía española”.

Os estudos sobre a Transición política feitos en Galicia

En termos xerais, unha porcentaxe significativa das primeiras investigacións electorais ata mediados dos noventa parecían guiadas máis por atender a un público non especializado que polo rigor analítico ou a exactitude dos datos. “Tampouco, salvo excepcións, a literatura especializada distinguiuse por introducir a perspectiva comparativa con outras Comunidades Autónomas nas súas análises, co consecuente reduccionismo un primeiro intento de explicación sobre aspectos moi diversos do comportamento electoral da poboación galega e das súas posibles relacións coa estrutura socioeconómica do país e as características da cultura política dominante, así como sobre as particularidades do mapa electoral de acordo coa natureza das eleccións de que se tratase". Tamén foi escaso o interese prestado á extracción sociolóxica das elites políticas de Galicia e ao rol dalgúns personaxes políticos, aínda que neste punto merecen destacarse os meritorios traballos de G. Márquez Cruz sobre os gobernos locais e os procesos de reacomodación das elites políticas procedentes do franquismo. Aínda que non inexistentes, tamén se botan en falta testemuñas e memorias de protagonistas do cambio político, a transición e os inicios da autonomía galega en contraposición coa proliferación deste tipo de publicacións a nivel estatal.

En cambio, abundan as publicacións biográficas, publicísticas e de homenaxe a activistas e militantes obreiros abanderados da loita sindical nos anos máis duros do tardofranquismo, apartado no que merece ser destacada o labor desenvolvido pola Fundación 10 de Marzo.En definitiva, “un panorama que presenta aínda numerosas lagoas e baleiros que é preciso ir enchendo para responder, no ámbito galego, a algunhas das preguntas esenciais que ten aberta a historiografía sobre esta etapa crucial da nosa historia recente”.

Autores participantes no libro

Nesta obra escriben, ademais, outros investigadores como Julio Ponce Alberca, que estuda os gobernadores civís en Galicia durante a transición democrática (1970-1982). Jose Ramón Rodríguez Lago achega un capítulo titulado: Atado e ben atado? o clero galego do posconcilio á transición (1965-1982). Emilio Grandío Seoane céntrase en Bazán, naquel marzo de 1972, que foi un punto e aparte para a ditadura. A reconversión naval en Galicia está tratada neste libro por Diego Gómez-Aller Andrés baixo o título: A outra transición: reconversión naval e mobilización social. De memoria, revolta e conciencia. O sindicalismo campesiño democrático na Galicia da ditadura e o proceso de cambio de réxime político, é a achega de Alba Díaz Geada mentres Ricardo Gurriarán escribe sobre O movemento estudantil na universidade galega. Da calma á subversión. Francisco Xavier Redondo Abal contribúe nesta obra colectiva co estudo do Tribunal de Orde Pública en Galicia. O mundo da muller en marcha reflícteno nesta obra, María Concepción Álvarez Gómez, profesora titora e secretaria de UNED Ourense, que se centra no movemento democrático de mulleres en Galicia, e Enya Antelo Alvite, que mostra os usos políticos da muller galega na transición á democracia.